تپه مارلیک گیلان ، تمدنی سه هزار ساله در کنار باغ­های زیتون واقع در کجاست؟ سرزمین ما ایران از نظر تنوع تمدن­های کهن در گوشه گوشه­اش بسیار غنی و شگفت‌انگیز است.

هر بخشی از این سرزمین پهناور مملو از آثار تاریخی درخشانی است که نشان از فرهنگ والا وتمدن­های درخشان اجداد ما دارد. هر ایرانی با شنیدن نام تمدن کهن به یاد عظمت سلسله هخامنشان و زیبایی و شکوه تخت جمشید و نقش رستم می­افتد. اما کمتر کسی است که از تمدن­های قدیمی­تر فلات ایران مانند تمدن جیرفت، شهر سوخته، تپه سیلک یا تپه مارلیک بداند.

تمدنی گمشده در کنار باغ­های زیتون

دژ پیلا قلعه و تپه مارلیک یا چراغعلی تپه در منطقه رحمت­آباد شهر رودبار استان گیلان و در همسایگی باغ­های زیتون و زمین­های کاشت برنج قرار دارد. در حدود بیش از  ۳۰۰۰ سال پیش قوم «آمارد» در شمال ایران و در کنار سفیدرود و از آمل تا رودبار زندگی می­کردند. قلعه باستانی مارلیک یا دژ پیلا قلعه و اطراف آن خواستگاه این قوم بوده و تپه مارلیک قبرستان نزدیک به قلعه، محل دفن مردگان این مردمان بوده­ است.

برخی مورخان واژه مارلیک را به معنی «سوراخ مار» یا محل زندگی مارها معنی کرده­اند و بعضی دیگر آن را ترکیبی از دو کلمه مارد(آمارد) و لیک به معنی «قوم» می­دانند. مردمان قوم «آمارد»که مردمانی جنگجو و دامدار بودند با وجود حاصلخیزی خاک آن منطقه، به کشاورزی هم روی آوردند. این مردمان از لحاظ انواع صنایع و شغل­ها و محصولات تقریبا خودکفا بودند که این امر نشان­ دهنده غنا و پیشرفته بودن این تمدن دارد.

مردم قوم آمارد در بسیاری از صنایع زمان خود مانند پارچه بافی، شیشه­گری و فلزکاری سرآمد بوده­اند. گفته می­شود جام­های شیشه ­ای کشف شده در این تپه نخستین نمونه­های کشف شده از هنر شیشه­سازی در جهان است. به دلیل وجود معادن سنگ آهن و فراوانی چوب به عنوان منبع فراوانی از سوخت در این ناحیه، این مردمان از لحاظ ذوب و ریخته­گری فلزات و مفرغ­کاری به خصوص آثار هنری با فلزات گرانبها نیز در زمان خود پیشگام بوده­اند.

مردمان تمدن مارلیک مردمی مذهبی بوده­ اند و با توجه به آثار به‌دست‌آمده در گورها می­توان فهمید به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشته ­اند. این مردمان برای دفن حکمرانان آرامگاه­هایی با سنگ و گل می­ساخته­ اند.

کشف تپه مارلیک

. آنان برای دفن مردگان آنان را به پهلو و روی تخته سنگی در گور می­خواباندند و انواع زیورآلات و ادوات جنگی و ظروف غذا را متناسب با حرفه و منزلت اجتماعی فرد با مردگان در گور دفن می­کرده­اند. آنان سقفی از جنس چوب بر روی گورها ایجاد می­کردند که در طی سالیان از بین رفته است. نقش خورشید نیز به عنوان یک سمبل مهم به عنوان سرآغاز و منبع همه چیز در فرهنگ آنان تقدیس می­شده­است. این موضوع در نمونه آثار به جا مانده از این تمدن مانند نقوش هندسی گوناگون داخل ظروف نمایان است.

اولین نشانه­های رسمی از وجود این تمدن باستانی در سال ۱۳۴۰ بدست آمد. سال­ها پیش از این، آثار باستانی زیادی از این منطقه و توسط قاچاقچان در بازارهای عتیقه جهانی به فروش می­رسیدند. در دهه ۴۰ و به همت دکتر عزت‌الله نگهبان و استاد باستان شناسی دانشگاه تهران حفاری در این منطقه آغاز شد که منجر به کشف آثار و اشیای تاریخی بی­مانندی در این منطقه گردید.

در این ۵۳ گور که در تپه مارلیک و مناطق اطراف کشف شد، فرمانروایان و ثروتمندان قوم آمارد بنا بر یک آیین باستانی به همراه اشیایی بیشتر قیمتی به خاک سپرده می­شدند. اشیای کشف شده در گورهای این ناحیه از زیورآلات طلا و نقره تا وسایل جنگی و از مجسمه­های فلزی تا سفالی کوچک تا ظروف غذا و ابزارکار متفاوت بودند. اشیای کشف شده نقوشی از خورشید، انسان و گیاهان و حیواناتی نظیر اسب شاخدار و گاو بالدار داشتند.  از ظرافت زیورآلات طلایی و تا پارچه لباس­ تا ظروف شیشه­ای کشف شده در این تپه نشان از پیشرو بودن صنایع در این تمدن دارد. از دیگر اشیای مهم کشف شده مهرهایی سفالی و سنگی است که با خط میخی روی آن­ها کنده­کاری شده است. اما بدون شک یکی از باارزش­ترین این آثار جام طلایی مارلیک است.

جام طلایی تپه مارلیک

چندین جام طلایی و نقره­ای با نقوش برجسته بسیار نفیس در این منطقه باستانی کشف شده­است اما بدون شک جام طلای مارلیک سرآمد همه آنهاست. جام طلایی مارلیک یکی از باارزش­ترین آثار کشف شده در تپه مارلیک است که در میان اشیای باستانی کشف شده در جهان بی­مانند است. این جام ۱۸ سانتی‌متری ساخته شده از طلای ناب، دارای نقش برجسته­ای به اتفاع ۲ سانتی متر است. روی این جام نقش برجسته درخت زندگی به همراه ۴ گاو بالداراسطوره­ای است که در حال بالا رفتن از درخت هستند و در داخل جام نقش یک گل خوشیدی وجود دارد.

این اثر تاریخی زیبا نشان‌دهنده مهارت اجداد باستانی ما در هنر کار با فلزات بوده است. یکی دیگر از آثار نفیس کشف شده از این تپه، ساغر طلایی مارلیک است. این جام به ارتفاع ۲۰ سانتی متر از طلا ساخته شده و روی آن با نقش برجسته بزکوهی تزئین شده است. این جام­ها به همراه بخشی دیگر آثار به‌دست‌آمده درموزه موزه ملی ایران نگهداری می­شود.

پایان تمدن مارلیک

بنا به شواهد تاریخی، بعضی از مورخان معتقدند این تمدن با حمله آشوریان و به آتش کشیده شدن قلعه یا دژ پیلا قلعه در حدود ۹۰۰ سال قبل از میلاد مسیح به این ناحیه رو به افول گذاشت. بخشی از این مردمان پس از این واقعه با کوچ از این ناحیه به منطقه کاشان امروزی به شکل­گیری تمدن سیلک کاشان کمک کرده­اند.

شباهت بسیار زیاد آثار به جا مانده از تمدن مارلیک و سیلک کاشان مانند وسایل مفرغی و دیگر ابزارها می­تواند دلیل خوبی برای این نظریه باشد. این مردمان همچنین در سال­های بعد با اتحاد با مردمان  قوم ماد و دیگر اقوام ساکن در فلات ایران، در شکل گیری امپراتوری مادها نقش داشتند.

بخش زیادی از آثار کشف شده از این تمدن کهن در موزه ملی ایران و بخشی دیگر در موزه لوور فرانسه و کالیفرنیا آمریکا نگهداری می­شود. در سال ۱۳۴۲ مستندی از حفاری­های باستانی در تپه مارلیک توسط ابراهیم گلستان ساخته شد. این فیلم برنده جایزه شیر طلایی سن­مارکو در جشنواره فیلم ونیز شد.

تمدن­های باستانی یک به یک آمده و رفته­ اند.